Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin kapatılması ile buradan Ankara’ya gelen 88 ve yeni yapılan seçimlerle BMM’ye gelmeye hak kazanan 349 (bu mebusları dördü Mebusan Meclisi kökenlidir) mebus olmak üzere toplam 437 mebus ile 23 Nisan 1920’de açılan I. Meclis’ten, 1 Kasım 2015’te yapılan genel seçimler ile birlikte; Gaziantep’i, parlamento çatısı altında 119 farklı isim temsil etmiştir.
Gaziantep, parlamento da en az “5” milletvekili ile II. (1923) ve IV. (1931) yasama dönemlerinde temsil edilirken, en çok “12” milletvekili ile XXIV. (2011) yasama döneminden itibaren temsil edilmeye başlanmıştır. Milletvekillerinin doğum yerlerine bakıldığında, “119”Gaziantep Milletvekilinden 81’i Gaziantep’te doğmuştur. Gaziantep yerelinden olmayan milletvekilleri tüm ülkenin tanıdığı önemli şahsiyetlerdir. Bunlardan bazıları; Ali Kılıç, Ali Şefik Özdemir, Nuri Conker, Ali Hikmet Ayerdem, Abdurrahman Melek gibi Milli Mücadele döneminde fiili olarak görevler almış şahsiyetlerdir.
Milletvekillerinin eğitim durumlarına bakıldığında büyük çoğunluğunun yüksekokul mezunu olduğu görülmektedir. İçlerinde askeri ve harp okullarından mezun olanlar olduğu gibi doçent ve profesör unvanına sahip olan vekillerde mevcuttur. Vekillerin mesleki durumları çeşitlilik göstermekle birlikte büyük çoğunluğu vekil seçilmeden önce mezun oldukları alanlarla ilgili işlerle meşgul olmuştur. Bazı milletvekillerinin ek olarak çiftçilikle uğraştıkları görülmektedir. Vekillerin yabancı dil bilgisine bakıldığında 1920’den 2015’e kadar geçen süreçte çeşitlilik göstermektedir. İlk dönem vekilleri daha çok Arapça, Farsça, Fransızca dillerini bilirken, 1950’den sonra İngilizce, Almanca, Fransızca vekillerin bildiği popüler diller olmaya başlamıştır. Ayrıca “7” milletvekili iyi düzeyde “3” dil bilmektedir. Çok partili sisteme geçişle birlikte, Gaziantep Milletvekillerinin seçildikleri siyasi partilere bakıldığında, muhafazakâr yapıya sahip siyasi partilerin, Gaziantep’te daha çok vekil çıkardıkları görülmektedir. Ayrıca çok partili hayata geçiş denemeleri döneminde, Terakki Perver Cumhuriyet Fırkasının kurucuları ve temsilcileri arasında Gaziantep milletvekili bulunmadığı gibi, Serbest Cumhuriyet Fırkasının kurucuları ve temsilcileri arasında da Gaziantep milletvekili yoktur. 1946 yılında yapılan çok partili seçimlerde halk tercihini iktidar partisi olan CHP’den yana kullanmıştır. Daha sonra 1950, 1954, 1957 yıllarında yapılan seçimlerde, Türkiye genelinde DP iktidarıyla birlikte Gaziantep şehri tercihini yine iktidar çizgisinde Demokrat Parti’den yana kullanmış, bu dönemlerde milletvekillerinin tamamı bu siyası partiden çıkmıştır.
Gaziantep’te aynı aileye mensup olup farklı dönemlerde meclise giren milletvekilleri de mevcuttur. Bunlardan “Cenani” ailesine mensup olan Ali Cenani ve oğlu Ekrem Cenani, “Ocak” ailesine mensup olan Ali Kemal Ocak, Mehmet Kamil Ocak, Erdem Ocak, Mehmet Lütfi Söylemez ve Mehmet Atilla Ocak, “Ünlü” ailesine mensup olan Selahattin Ünlü ve Süleyman Ünlü, “Göğüş” ailesine mensup olan Ali İhsan Göğüş ve Hasan Celal Güzel, mecliste Gaziantep‟i temsil etmişlerdir.
Gaziantep Milletvekilleri, mecliste mezun oldukları ya da vekil seçilmeden önce meşgul oldukları iş alanları ile ilgili komisyonlarda ve bakanlıklarda görevler almıştır. “119” milletvekilinden “22”si bakanlık yapmıştır. 1961 anayasasına göre kurulan Cumhuriyet Senatosu’nda, Mehmet Zeki İslâm, Mehmet Nizamettin Özgül, İbrahim Tevfik Kutlar, Salih Tanyeri, Selâhattin Çolakoğlu, Mehmet Kılıç, Gaziantep Senatörleri olmuştur.
1920-2015 yılları arasında TBMM’de Gaziantep’i temsil eden kadın milletvekilleri sayına bakıldığında “119” milletvekili içerisinde 4’ü kadındır. Kadınlara milletvekili seçme ve seçilebilme hakkının verildiği 5 Aralık 1934 tarihinden 2002 yılına kadar Gaziantep şehrinden kadın milletvekili seçilmemiştir. Ancak 2002 seçimlerinde XXII. dönem TBMM’de Fatma Şahin, Gaziantep’i temsilen seçilen ilk kadın milletvekili olmuştur. Ayrıca Fatma Şahin Gaziantep’in ilk kadın bakanı olarak 61. Hükümette Aile ve Sosyal Politikalar Kurucu Bakanı olarak görev yapmıştır. Ayrıca Şahin, 2014 yılında yapılan mahalli seçimlerde Gaziantep’in ilk kadın belediye başkanı seçilerek, Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı olmuştur. Fatma Şahin’den sonra 2007’de Özlem Müftüoğlu, 2011’de Derya Bakbak ve son olarak 2015’te de Canan Candemir Çelik, Gaziantep’ten seçilen kadın milletvekili olarak meclise girmiştir.
Gaziantep Milletvekillerinin şehir halkının sorunlarıyla yakından ilgilendikleri görülmektedir. Milli Mücadele döneminde Antep’te devam eden işgal karşısında, vekillerin, halka, gıda, giyecek, silah yardımı yaptıkları görülmektedir. Ayrıca 1939-1945 yılları arasında cereyan eden, II. Dünya Savaşı boyunca, şehirde oluşan kıtlık karşında, VI. Dönem milletvekillerinin halkın ihtiyaçlarını karşılamak için çalıştıkları gözlenmektedir. Bunlardan Nuri Pazarbaşı, kendi servetinden harcayarak, Kahramanmaraş üzerinden, Gaziantep’e, ekmeklik tahıl girmesini sağlamıştır. Buna benzer faaliyetler daha sonraki dönemlerde de devam etmiş, nitekim şehir halkı, kendisine yapılan bu yardımları karşılıksız bırakmayarak, Gaziantep’in önemli mahalle, cadde, sokak, kurum ve kuruluşlarına vekillerin isimlerini vermiştir. Bunlardan birkaçı; Nuri Pazarbaşı Mahallesi ve İlkokulu, Özdemir Bey Caddesi, Şehit Kılıç Ali Caddesi, Ömer Asım Aksoy İlkokulu ve muhtelif kuruluşlarda; Ömer Asım Aksoy salonları, Cemil Alevli Sağlık Ocağı, Cemil Alevli İlkokulu, Ali İhsan Göğüş Müzesi ve Gaziantep Araştırmaları Merkezi, Kamil Ocak Stadyumu ve Kapalı Spor Salonu, Cengiz Gökçek Kadın Hastalıkları ve Doğum Hastanesi, Kürşat Tüzmen Sosyal Tesisi ve geçirdiği kalp krizi sonucu hayatını kaybeden 26. Dönem Ak Parti Milletvekili Abdülkadir Yüksel adına Akkent Mahallesi’nde yapılan bir park, vekillerin isimlerinin yaşadığı yerlerdir.
Antep harbinin devam ettiği günlerde özellikle şehir içi savaşların başladığı dönemde, I. Meclis’in açılması ile bu Gazi Meclis’in ilk Gaziantep Mebusları; Abdullah Lami Efendi (Ersoy), Kılıç Ali Bey, Ali Cenani, Hafız Mehmet Şahin Efendi, Ragıp Yoğun, Mehmet Yasin Kutluğ Bey olmuştur. (I. Meclis’e vekil olarak seçilen Ahmet Muhtar Göğüş, bu süreçte evinin Fransızlar tarafından bombalanması ile hamile olan eşi Emine Hanımı ve Kadir ismindeki erkek evladını kaybetmesi üzerine, hayatta kalan diğer çocuklarını bırakacak yeri olmadığından dolayı B.M. Meclisine gidememiştir.)
Gaziantep mebusları ilk meclise, gecikmeli katılmış olsalar da faal olarak görev almışlardır. Bunlardan Mehmet Ali Cenani Bey, bir süre tutuklanma ve İngilizler tarafından Malta’ya sürgün edilme gibi hadiseler ile karşılaşmış, kurtuluş savaşı yıllarında da önemli rol oynamıştır. Oğlu Ekrem Cenani’nin notları arasında, babasının Birinci Dünya Savaşının bittiği günlerde İstanbul’dan Antep’e dönerken Kilis’in güneyinde Atatürk ile görüşerek elde ettiği 4.000 silahı Antep’e ve köylerine dağıttığını, Adana ve Maraş’ı da kapsayan Kilikya Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini kuranlar arasında bulunduğu kaydedilmektedir. TBMM, I. II. III. dönemlerde Gaziantep Milletvekilliği yapan Ali Cenani Bey, gerek milletvekilliği öncesi ve sonrasında, gerekse Ticaret Bakanlığı sırasında yurda ve Gaziantep’e birçok yararlı hizmetler etmiştir. Ali Cenani Bey milletvekili bulunduğu sırada Antep’in bir mutasarrıflık olması için çalışmış, bunu da başarmıştır. Bunun sonucu Halep’in bazı köyleri Antep’e bağlanmış, Kilis ve Rumkale ilçelerini kapsayan bir mutasarrıflık oluşturulmuştur. Ali Cenani Bey’in kültür ve eğitim hayatında da önemli katkıları olmuştur. Şöyle ki; Antep’te sekiz kadar ilkokul, kendi milletvekilliği maaşını bile vererek açılmasına katkıda bulunduğu bir idadi, bir darülmuallimin (erkek öğretmen okulu), bir darülharir (ipekçilik okulu) ve Darülhilafet-i Aliye adlı bir medresenin açılmasına öncülük etmiştir.
Asıl adı “Asaf” olan Kılıç Ali Bey’de Mustafa Kemal Atatürk tarafından, Maraş, Antep ve Havalisi Kuvayı Milliye Komutanlığı’na atanmıştır. Kurduğu teşkilat ve topladığı kuvvetlerle ordu birliklerine yardımcı olarak Maraş’ın Fransızlarca boşaltılmasını sağladıktan sonra Mart 1920’de emrindeki kuvvetlerle Gaziantep’e gelen Kılıç Ali, Fransız kuvvetlerine yaptığı baskın hareketiyle savunmayı pekiştirmiştir.
Kılıç Ali Bey, TBMM I. Dönemi için yapılan seçimlerde 4 Mayıs 1920’de Gaziantep milletvekili seçildiyse de görevi dolayısıyla süresiz izinli sayılması 8 Mayıs’ta Genel Kurulca kararlaştırılmıştır. Mayıs sonunda Yozgat yöresinde ortaya çıkan ve Çapanoğullarının katılmasıyla genişleyen ayaklanmayı bastırmaya memur edilmekle 4 Haziran’da Antep’teki görevinden ayrılmış ve Fırka Kumandanı yetkisiyle Yozgat Livasında ilan edilen sıkıyönetim amirliğine atanarak emrindeki süvari müfrezesi ve diğer kuvvetlerle birlikte ayaklanmanın bastırılmasında etkili olmuştur.
25 Temmuz 1920’de meclise katılan Kılıç Ali, 22 Eylül 1920’de Ankara İstiklâl Mahkemesi Üyeliği’ne seçilmiştir. II. III. IV. ve V. Dönemlerde tekrar Gaziantep’ten milletvekili seçilerek parlamentodaki yerini 1939’a kadar korumuştur. Kılıç Ali, Milli Mücadelede gösterdiği hizmetleri dolayısıyla başkanlık divanının önerisi üzerine, Yeşil-Kırmızı Şeritli İstiklal Madalyasıyla ödüllendirilmiştir.
Antep Tahrirat Müdürü olan Ragıp (Yoğun) Bey’de, Antep savunmasında ulusal direniş örgütlerini meydana getirenlerin başında yer almıştır. Ragıp Bey’de, Milli Mücadeledeki takdire şayan ve fedakârca hizmetleri nedeniyle, TBMM’nin 11 Şubat 1925 tarihli birleşiminde aldığı kararla Kırmızı-Yeşil Şeritli İstiklal Madalyası ile ödüllendirilmiştir. Ragıp Bey aynı zamanda Ali Cenani Bey ile İttihat ve Terakki Fırkası’nın bölge adına önemli isimlerinden birisi olmuştur.
Yasin Kutluğ Bey’de, I. Dünya Savaşında askeri nakliyatta er olarak birliklere cephane sağlamasından ve geri hizmetlerde yaralılık göstermiştir. Mütarekeden sonra yörenin düşman işgaline uğraması üzerine teşkil ettiği gönüllülerden oluşan bir müfreze ile 1920 Şubat’ında Birecik ve Mart 1920’de Akçakoyunlu harekâtına katılmış, Fransız kuvvetlerinin Gaziantep’i kuşatmasında 250 kişilik bir kuvvetle kuşatmayı yarıp şehre girmeyi başarmıştır. TBMM’nin I.Dönemi için yapılan seçimde Gaziantep Milletvekili olan Mehmet Sani Yasin Kutluğ, Yozgat ayaklanmasını bastırma harekâtına katılan Kılıç Ali Bey kuvvetleri arasında yer alması itibariyle ancak 11 Temmuz 1920’de Mecliste hazır bulunmuştur. 17 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’nın refakatinde cepheye giden ve TBMM’nin orduya selam ve güvenini belirtecek milletvekili heyetinde bulunmuştur. Güney Cephesinde harekâtta bulunan II. Kolordu birliklerinin Maraş, Antep ve Urfa’yı savunan yerel kuvvetlerle takviyesi için vatani hizmete memur edilmiştir. 1 Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılmasına dair önergeyi imzalayan 54 kişi arasında yer alan Mehmet Sani Yasin Kutluğ, 1923’te Elcezire İstiklâl Mahkemesi üyeliğine seçilmiştir. Dönem içinde 14’ü gizli oturumlarda olmak üzere, kürsüde 86 konuşma yapmış, 13 soru önergesi ve 5 kanun önergesi vermiştir. Yasin Kutluğ, cephede ve mecliste hizmeti nedeniyle Kırmızı-Yeşil Şeritli İstiklâl Madalyası ile ödüllendirilmiştir.
TBMM’nin I. Dönemi için yapılan seçimlerde Gaziantep Milletvekili olarak 1 Haziran 1920’de Meclise katılmış olan ve Mecliste, Şer’iye-Evkaf Komisyonunda çalışan Hafız Mehmet Şahin Efendi ise, II. III. IV. V.VI. VII ve VIII. Dönemlerde de Gaziantep’ten milletvekili seçilerek Parlamentodaki yerini 14 Mayıs 1950’ye kadar korumuştur. Milli Mücadelede takdire Şayan fedakârca hizmetleri dolayısıyla Yeşil-Kırmızı Şeritli İstiklal Madalyasıyla ödüllendirilmiştir.
Evkaf Memuru ve Müderris iken, 45 yaşında, I. Dönem Gaziantep Milletvekili seçilen Abdullah Lami Efendi, Mecliste İrşad, Şer’iye-Evkaf ve Milli Eğitim Komisyonlarında çalışmıştır. 6 Eylül 1920’de Vakıf idarelerini teftiş etmek üzere, II. Toplantı yılı başına kadar izinli sayılmış, 7 Şubat 1921’de izni süresiz olarak uzatılmıştır. III. Toplantı yılında Şer’iye-Evkaf Komisyonunun sözcülüğünü yapan Abdullah Lami Efendi, Son toplantı yılını hastalığı nedeniyle izinli geçirmiştir. Dönem içinde “3”ü gizli oturumlarda olmak üzere kürsüde 11 kez söz almış, 2 gensoru önergesi 1 kanun önerisi vermiştir. Lami Efendi’nin Milletvekilliği I. Dönem ile sınırlı kalmıştır.
KAYNAKÇA
Murat Dağ (2015) Ayıntab’dan Antep’e Gaziantep Milletvekilleri Biyografisi 1920-2015 Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep
Fahri Çoker. Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923.c.III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No:6, Ankara,
Ali Sarıkoyuncu. (2002).Milli Mücadelede Din Adamları. c.I, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara
Cengiz Şavkılı. (2008). Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Antep Milletvekili Mehmet Ali Cenani Bey ve Faaliyetleri. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 7(2)
TBMM. (2010). TBMM Albümü 1920-2010 1920-1950, c.I, Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları No:1, Ankara,
Mehmet Biçici. (2014). Gaziantep Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri (1923- 1950), Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş,